مهندسی صنایع

مهندسی صنایع عبارت است از: کاربرد اصول و تکنیکهایی به منظور بهبود، طراحی و نصب سیستمهایی شامل انسان، مواد، اطلاعات، انرژی و تجهیزات برای فراهم آوردن امکان تولید کالاها و ارائه خدمات بهشکل کارا و مطلوب.
با پیشرفت و تحول سریع علوم و فنون و پیچیدگیهای روزافزون آن، بالطبع واحد های تولیدی و خدماتی نیز گسترش یافتهاست. اداره صحیح و مناسب این گونه واحدها، مستلزم به کارگیری تکنیک های علمی و پیشرفته است. مباحث تولید و خدمات چنان گسترش یافته که رشتههای مهندسی شیمی، مهندسی راه و ساختمان، مهندسی برق،مهندسی مکانیک و ... پاسخگوی این مسایل نیستند. بنابراین برای رفع چنین کمبودهایی در قرن حاضر و به ویژه طی چند دهه اخیر، از پیوند رشتههای گوناگون مدیریت، اقتصاد و علوم مهندسی، رشته جدیدی تحت عنوان‹‹ مهندسی صنایع›› به وجود آمده است.
مهندسی صنایع به صورت یک حوزه بین رشته ای با کارایی بالا مطرح است. درحقیقت، فعالیت های مهندسی صنایع همانند پلی است که ارتباط بین اهداف مدیریت وعملکرد عملیاتی سازمان را ایجاد می نماید ومهندسی صنایع تنها رشته مهندسی است که عامل انسان یکی از مولفه های اصلی سیستم های مورد مطالعه آن را تشکیل می دهد.

هدف دوره و ضرورت آن
رشته مهندسی صنایع در دانشگاه پیام نور بهصورت بدون گرایش درنظر گرفته شده است. این امر با توجه به کاربری بالای این رشته، کسب فرصتهای شغلی بهویژه در شهرستانها را بهبود خواهد بخشید. از آنجا که تمرکز نیروی انسانی متخصص در شهرهای بزرگ کشور، نیاز به این تخصص در شهرستانها را بسیار حاد نموده است، با ارائه دوره مهندسی صنایع در مقطع کارشناسی امکان افزایش تخصص و مهارتهای شغلی مرتبط با این حوزه در بخشهای صنعتی و خدماتی فراهم آمده و با صرف وقت بسیار کمتر و تحصیل در مناطق بومی، ماندگاری فارغالتحصیلان در شهرستانها بیشتر خواهد بود. این امر به رشد و توسعه مناطق بومی نیز کمک شایانی خواهد نمود. چراکه از یک سو با توجه به محدودیت در ظرفیت پذیرش دانشجو در دانشگاههای سراسری، بهویژه در شهرستانها و افزایش روزافزون نیاز صنایع به متخصصین این حوزه در کشور و نیز خلا ناشی از کمبود متخصص از سوی دیگر، امکان بهرهمندی از خدمات آموزش از راه دور در مناطق فوق از سوی دانشگاه پیام نور ایجاد گردیده است. بدین ترتیب با تاسیس این رشته در دانشگاه پیام نور، فرصتهای تحصیلی بیشتری برای تخصصی شدن و بهرهگیری از علوم نوین در بخشهای صنعتی و خدماتی مناطق مختلف کشور مساعد خواهد شد.

سابقه دوره در سایر کشورها
اولین جرقههای پیدایش مهندسی صنایع بعنوان یک تخصص با آغاز انقلاب صنعتی در ابتدای قرن 19 زده شد. با گسترش
کارخانجات، نیاز به مدیریت و تفکر مدیریتی بیش از پیش احساس شد و افراد بسیاری در جهت ارتقا کیفیت محصولات تلاش کردند. به موازات اختراعات و نوآوری در فرآیندها، روشهای حسابداری و هزینهیابی گسترش یافتند. روشهای تحلیل علمی، آزمایشات و اثباتهای علمی در طراحی و ساخت ابزارآلات و ماشینها بکار گرفته شد و در نتیجه، اثرگذاری این تحولات در تفکر سازمانی مدیریت موجب شد تا مدیریت علمی به عنوان یک نگرش و روش حرفهای مطرح شود.


 توانائیهای فارغالتحصیلان
برای بررسی، ارزیابی و بهبود سیستمهایفی شامل انسان، مواد، اطلاعات، انرژی و تجهیزات، دانش و مهارتهای علوم ریاضی، علوم فیزیکی و علوم اجتماعی به همراه فنون و تکنیکهای طراحی مهندسی مورد نیاز است. در حقیقت فعالیتهای مهندسی صنایع همانند پلی است که ارتباط بین اهداف مدیریت و عملکرد عملیاتی سازمان را ایجاد مینماید.
مهندسان صنایع بیشتر درگیر افزایش بهرهوری در مدیریت منابع انسانی، روشها و تکنولوژی هستند و حال آنکه سایر رشتههای مهندسی بیشتر درگیر ماهیت فنی فرآیندها و فرآوردهها میباشند. در نتیجه مهندسان صنایع در تیمهای میان رشتهای برای امور برنامهریزی، نصب و کنترل و بهبود فعالیتهای موسسات به خدمت گرفته میشوند. این فعالیتها ممکن است فعالیتهای تولید، نوآوری در محصولات، ارائه خدمات، حمل و نقل و جریان اطلاعات سازمانی را شامل شود.
با توجه به مطالب فوق، مهندسان صنایع بستر لازم برای تعامل تخصصهای مختلف و کار گروهی را به بهترین وجه ایجاد نمودهاند. در نتیجه امور طرح، برنامهریزی، اجرا و نظارت بر عملکرد واحد های تولیدی خدماتی به شکل منسجمتر انجام میشود و در نهایت انسجام امور به بهبود مستمر در جهت سهولت کارها، راحتی کارکنان، کاهش هزینهها، ارتقا کیفیت و جلب رضایت مشتریان منجر میشود.
لذا میتوان گفت که حوزه فعالیت مهندسین صنایع فقط بخش صنعت نیست، بلکه بخشهای خدمات و حتی کشاورزی  هم بازار کار گستردهای برای این رشته محسوب میشوند.
به طور کلی، وظیفه مهندسین صنایع، گردآوری افراد، تجهیزات، مواد و اطلاعات است، به گونهای که قادر به انجام یک عملیات مفید و مؤثر گردند.
 یک مهندس صنایع لزوما درگیر طراحی یک سیستم است و وظیفه او در درجه اول، نظارت است، در عین حال، همانگونه که در تعریف فوق عنوان شده عنصری که در مهندسی صنایع اهمیت بسیار زیادی دارد ، ارتباط این رشته با انسان و علوم اجتماعی، علاوه بر علوم طبیعی ( مثل فیزیک، شیمی و...) است. این مسئله محدوده دانش مورد نیاز و نوع سیستمهایی که یک مهندس صنایع با آنها در ارتباط است، را گسترش میدهد.
 بنابراین مهندس صنایع نه تنها با طراحی، نصب، ارزیابی و طراحی مجدد اجزا سر و کار دارد بلکه با انسانهایی که در سیستم فعالیت دارند یا با سیستم مرتبط هستند نیز سروکار دارد به گونهای که انسانها نیز بخشی از عناصر فعال در سیستم محسوب میشوند.وظیفه مهندس صنایع طراحی اجزایی است که سیستمهای انسان _ ماشین را تکمیل میکنند. سپس تک تک این اجزاء، با یکپارچگی مناسب به منظور طراحی کل سیستم کنار هم قرار داده میشوند. در عین حال، اجزای مکانیکی ماشینها توسط مهندسین مکانیک طراحی و ساخته میشود. نیروهای محرکه نیز عموما توسط مهندسین برق و الکترونیک تأمین میشوند. فرایندهای شیمیایی را نیز مهندسین شیمی فراهم میآورند. سایر متخصصین نیز وظیفه طراحی اجزایی را که در حیطه تخصص آنهاست بر عهده دارند. مهندس صنایع موظف است این متخصصین را هماهنگ کرده، با آنها همکاری کند.
وظیفه کلی مهندسان صنایع در تعریفی که توسط انجمن مهندسین صنایع آمریکا ارائه گردیده، به قرار زیر است:
 (مهندسین صنایع، درگیر عملیات طراحی توسعه و نصب و راه اندازی نظامهای متشکل از انسان، مواد و تجهیزات هستند. آنان به کمک دانش و مهارت در ریاضیات، فیزیک و علوم اجتماعی خاص نظیر مدیریت، اقتصاد و... و با بهرهگیری از روشهای طراحی و تحلیل مهندسی به ارزیابی و تحلیل این نظامها می پردازد.)
 طبق تعریف کلی یاد شده، مهندسان صنایع، قابلیت ارائه کار مطلوب در مجموعههای صنعتی اعم از کارخانهها، واحدهای تولیدی کوچک و بزرگ، وزارتخانههای صنعتی و واحدهای خدماتی نظیر شرکتهای مهندسی مشاور، مؤسسههای بزرگ خدماتی، بیمارستانها، فرودگاهها و... را قبل از احداث، در حین راه اندازی و در حال کار، خواهند داشت، زیرا مهندسان صنایع با بهرهگیری از ابزارهای مهندسی مناسب که در طول دورههای کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترای تخصصی کسب کردهاند، قدرت تفکر منظم را کسب کرده، در جهت طراحی نظامها و دستگاههای جدید متشکل از انسان، مواد ، اطلاعات، انرژی و تجهیزات و همچنین توسعه نظامهای فعلی و کاراکتر کردن آنها حرکت میکنند. همین امر باعث شده که مهندسان صنایع عملا در بسیاری از موارد خود تصمیم گیرنده نهایی باشند یا به عنوان مشاوران اصلی تصمیم گیرندگان، انجام وظیفه کنند.
 در زیر به موارد اصلی وظایف مهندسین صنایع اشاره میشود:
 1ـ انتخاب فرایندهای مناسب و روش های به هم بندی (مونتاژ اقتصادی).
 2ـ بررسی و انتخاب ابزار و تجهیزات مناسب جهت به کارگیری در یک سیستم.
 3ـ طراحی امکانات شامل آرایش ساختمانها، ماشینها، تجهیزات اصلی و کمکی خطوط تولید و به همبندی.
 4- طراحی انبارهای مواد اولیه، کالاهای نیمساخته و محصولات تکمیل شده.
 5- مکان یابی برای احداث کارخانه‌‌ها و مجموعههای خدماتی.
 6- طراحی کارخانه و توسعه خطوط تولید.
 7- مدیریت واحدهای تحقیق و توسعه.
 8- اجرای شیوههای تشویقی و ارتقای بهرهوری در یک نظام.
 9 - مدیریت تولید، مدیریت موجودیها و مدیریت عملیات (برای ادارهی یک واحد باید به گونهای صحیح بر سه عامل مذکور مدیریت کرد).
 10- مدیریت کیفیت محصولات تولیدی.
 11- الگو سازی ریاضی با روشهای تحقیق در عملیات، آمار و شبیه سازی.
 12- برنامه ریزی کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت.
مکانیکی ماشینها توسط مهندسین مکانیک طراحی و ساخته میشود. نیروهای محرکه نیز عموما توسط مهندسین برق و الکترونیک تأمین میشوند. فرایندهای شیمیایی را نیز مهندسین شیمی فراهم میآورند. سایر متخصصین نیز وظیفه طراحی اجزایی را که در حیطه تخصص آنهاست بر عهده دارند. مهندس صنایع موظف است این متخصصین را هماهنگ کرده، با آنها همکاری کند.
 وظیفه کلی مهندسان صنایع در تعریفی که توسط انجمن مهندسین صنایع آمریکا ارائه گردیده، به قرار زیر است:
 (مهندسین صنایع، درگیر عملیات طراحی توسعه و نصب و راه اندازی نظامهای متشکل از انسان، مواد و تجهیزات هستند. آنان به کمک دانش و مهارت در ریاضیات، فیزیک و علوم اجتماعی خاص نظیر مدیریت، اقتصاد و... و با بهرهگیری از روشهای طراحی و تحلیل مهندسی به ارزیابی و تحلیل این نظامها می پردازد.)
 طبق تعریف کلی یاد شده، مهندسان صنایع، قابلیت ارائه کار مطلوب در مجموعههای صنعتی اعم از کارخانهها، واحدهای تولیدی کوچک و بزرگ، وزارتخانههای صنعتی و واحدهای خدماتی نظیر شرکتهای مهندسی مشاور، مؤسسههای بزرگ خدماتی، بیمارستانها، فرودگاهها و... را قبل از احداث، در حین راه اندازی و در حال کار، خواهند داشت، زیرا مهندسان صنایع با بهرهگیری از ابزارهای مهندسی مناسب که در طول دورههای کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترای تخصصی کسب کردهاند، قدرت تفکر منظم را کسب کرده، در جهت طراحی نظامها و دستگاههای جدید متشکل از انسان، مواد ، اطلاعات، انرژی و تجهیزات و همچنین توسعه نظامهای فعلی و کاراکتر کردن آنها حرکت میکنند. همین امر باعث شده که مهندسان صنایع عملا در بسیاری از موارد خود تصمیم گیرنده نهایی باشند یا به عنوان مشاوران اصلی تصمیم گیرندگان، انجام وظیفه کنند.


 در زیر به موارد اصلی وظایف مهندسین صنایع اشاره میشود:
 1ـ انتخاب فرایندهای مناسب و روشهای به هم بندی (مونتاژ اقتصادی).
 2ـ بررسی و انتخاب ابزار و تجهیزات مناسب جهت به کارگیری در یک سیستم.
 3ـ طراحی امکانات شامل آرایش ساختمانها، ماشینها، تجهیزات اصلی و کمکی خطوط تولید و به همبندی.
 4- طراحی انبارهای مواد اولیه، کالاهای نیمساخته و محصولات تکمیل شده.
 5- مکان یابی برای احداث کارخانه‌‌ها و مجموعههای خدماتی.
 6- طراحی کارخانه و توسعه خطوط تولید.
 7- مدیریت واحدهای تحقیق و توسعه.
 8- اجرای شیوههای تشویقی و ارتقای بهرهوری در یک نظام.
 9 - مدیریت تولید، مدیریت موجودیها و مدیریت عملیات (برای ادارهی یک واحد باید به گونهای صحیح بر سه عامل مذکور مدیریت کرد).
 10- مدیریت کیفیت محصولات تولیدی.
 11- الگو سازی ریاضی با روشهای تحقیق در عملیات، آمار و شبیه س
 13- برنامه ریزی تعمیرات و نگهداری.
 14- ارزیابی اقتصادی طرحها و پروژهها.
 15- اجرای سیستم های تضمین کیفیت کالا به منظور ارتقای کیفیت محصولات و همکاری در صادرات آنها، نظیر سری ایزو 9000.
 16- طراحی نظامهای اطلاعات مدیریت.


 بیشتر مهندسین صنایع در کشور ما، همچون دیگر مهندسان، در این بخشها مشغول به انجام وظیفه هستند.
 کارخانهها، شرکتهای مهندسی مشاور و شرکتهای انتقال تکنولوژی، وزارتخانه های صنعتی، دانشگاهها و مراکز خدماتی. در این میان، شاغلین در کارخانهها، تعداد بیشتری را به خود اختصاص دادهاند.

مهندسی صنایع با توسعه و ارتقاء علم مدیریت، در سال 1934 با راهاندازی انجمن مهندسی صنایع، رسما در آمریکا معرفی گردید و بهتدریج مواد درسی و مدرک مهندسی صنایع و برنامههای مربوطه مورد توجه قرار گرفت و درنهایت دانشکدههای مهندسی صنایع ایجاد و توسعه یافتند.
امروزه رشته مهندسی صنایع در اکثر دانشکدههای مهندسی با گرایشهای متنوع در سراسر جهان ارائه میشود. در ایران نیز رشته مهندسی صنایع از سال 1348 بهصورت آکادمیک ارائه شده است و در حال حاضر در حدود 20 واحد دانشگاه آزاد و بیش از 25 دانشگاه دولتی و 66 مرکز دانشگاه پیام نور در گرایشهای مختلف این رشته را ارائه میدهند.
مقطع کارشناسی مهندسی صنایع در سایر دانشگاهها دارای چهار گرایش تولید صنعتی، تحلیل سیستمها، تکنولوژی صنعتی و ایمنی صنعتی است، اما جهت انعطافپذیری بیشتر و هماهنگی با سایر رشتههای مهندسی، مهندسی صنایع در دانشگاه پیام نور، بدون گرایش ارائه میگردد.