مقدمه:
شیمی علم اتم‌ها، پیوندها و مولکول‌ها است. دانشی که می‌تواند خواص ماده، چگونگی تغییرات و شیوه تولید آنها را از هسته اتم گرفته تا کهکشان‌ها بررسی کند . رشته شیمی، رشته‌ای است که به پرورش متخصصانی می‌پردازد که با مطالعه و تحقیق و آزمایش به ابداع و نوآوری پرداخته یا فرآورده‌های شیمیایی را کنترل می‌کنند. این رشته در سطح کارشناسی به بررسی و مطالعه اجمالی ترکیب، ساختار و ویژگی‌های ماده و همچنین کنترل آزمایشگاهی فرآیندهای شیمیایی می‌پردازد. رشته شیمی دارای دو بخش علم شیمی و صنایع شیمی است که علم شیمی به عنوان یکی از علوم پایه زیربنای علوم مختلفی همچون بیولوژی، بیوتکنولوژی، پزشکی، دندانپزشکی، داروسازی و رشته‌های متعدد مهندسی است. اما صنایع شیمیایی عبارت است از صنایعی که در آنها واکنش شیمیایی انجام می‌گیرد؛ یعنی اقسام مواد اولیه تبدیل به محصولات جدید می‌گردد که خواص این محصولات تا حدودی با مواد اولیه متفاوت است
رشته شیمی در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری از مجموعه رشته های علوم پایه است که اهمیت و جذابیت خاص خود را داراست. بدون شک علوم پایه، پایه تمامی علوم و کاربردها در جامعه است. کار در زمینه علوم پایه و تحقیقات و سرمایه گذاری در آن جزو افتخارات خاص هر ملتی است.
سابقه طولانی این علم در زندگی بشر گویای اهمیت خاص آن برای اوست. این علم در طول تاریخ، بخصوص در دهه های اخیر،توسعه روز افزونی را طی نموده است. اختصاص جوایز بزرگ در سطح جهانی به این رشته (از جمله جایزه نوبل) گویای اهمیت شایان این رشته تحصیلی است. علم شیمی پایه ای است برای دیگر علوم تجربی، به طوری که امروز، گستردگی علم شیمی به حدی است که نمی توان آن را از شاخه های دیگر تحصیل مجزا و حد و مرزی برای آن مشخص نمود. اهمیت و کاربرد شیمی در پزشکی، دارو سازی، کشاورزی، صنایع غذایی، علم مواد، راه و ساختمان، صنایع پلاستیکی، رنگ و رزین و... بر هیچ کس پوشیده نیست.
پیشرفتهای اخیر ایران در توسعه کارخانجات مادر مانند پتروشیمی، پالایشگاه، صنایع پلاستیکی، صنایع غذایی و دارویی نیز توجه خاص به این رشته را ایجاب می کند. افزایش سطح کیفیت محصولات، اعمال استانداردهای مطلوب، همگی نیاز به ارتقای دانش شیمی دارد. یک آزمایشگاه خوب در هر موسسه و کارخانه ای با یک شیمی دان خوب می تواند بازدهی مطلوبی داشته باشد. اغلب آزمایشگاههای کارخانجات مادر یا کارخانجات تبدیلی معتبر در کشور توسط متخصصان و کارشناسان شیمی اداره می شود. با عنایت به گسترش فراگیر فرآیند تولید و توسعه، در کشور، توجه بیشتر به علم شیمی از ضروریات محسوب می گردد. خوشبختانه مقاطع تحصیلات تکمیلی در گرایشهای متفاوت این رشته، در تعداد قابل توجهی از دانشگاههای مملکت دایر است و با توجه به سابقه طولانی رشته شیمی در دانشگاههای ایران، توان علمی متخصصان این رشته در وضعیت مطلوب و قابل قبولی است.
تعریف و هدف
دوره کارشناسی شیمی یکی از دوره های آموزش عالی است که دارای دو شاخه: شیمی محض و شیمی کاربردی می باشد. هدف آن، آموزش و تربیت کارشناسان متخصص در زمینه های آموزش شیمی در دوره های مختلف دبیرستانی، راهنمایی و تربیت کمک پژوهشگر، آماده نمودن دانشجویان برای ورود به دوره کارشناسی ارشد و دکتری در ارتباط با تربیت کادر آموزشی و پژوهشی مورد نیاز دانشگاهها و موسسات تحقیقاتی و تربیت متخصصان مورد نیاز صنایع شیمیایی کشور است.
درگرایش شیمی محض مبنای کار، علم شیمی است و دانشجو درباره چهار گرایش اصلی علم شیمی که عبارتند از:
شیمی‌آلی، معدنی، تجزیه و شیمی فیزیک دروسی را مطالعه می‌کند.
در گرایش شیمی کاربردی، دروس پایه شیمی کمتر مطالعه می‌شود و دانشجو یکسری از دروس مربوط به مهندسی شیمی مثل اصول صنایع شیمیایی و تصفیه آب و فاضلاب را می‌گذراند. می‌توان گفت که فارغ‌التحصیل شیمی محض در شروع یک فعالیت صنعتی نقش دارد چرا که راه‌کارهای تئوریک ساخت یک ماده را ارائه می‌دهد و سپس یک فارغ‌التحصیل شیمی کاربردی طراحی نیمه‌صنعتی ماده موردنظر را ارائه می‌دهد.
کارشناسان شیمی علاوه بر داشتن واحدهای مشترک درسی، واحدهای اختصاصی شاخه خاص خود را می گذرانند؛ البته دانشجویان برای انتخاب 15 واحد درسی حق انتخاب و آزادی عمل دارند. با انتخاب درست این واحدها، دانشجویان در گرایش تخصصی تری مانند: شیمی فیزیک، شیمی تجزیه، شیمی آلی، شیمی معدنی، شیمی پلیمر، بیوشیمی و دیگر گرایشها اطلاعات تخصصی تری را کسب می نمایند.
اهمیت و جایگاه در جامعه
شیمی تنها علمی است که 104 عنصر طبیعت را همراه نام خود دارد و بررسی خواص، ساختمان، ترکیبات و اهمیت آنها در محدوده علم شیمی است. از آن جایی که جهان مادی از این عناصر تشکیل شده است، هیچ چیز در هیچ جا نمی توان یافت که بی نیاز از علم شیمی باشد. به عبارت دیگر، آثار شیمیایی در تمام کائنات یافت می شود؛ به طوری که اگر لحظه ای فعالیتهای شیمیایی از کائنات حذف شود،بلافاصله همه چیز متوقف خواهد گردید؛ دیگر نوری از خورشید ساطع نخواهد شد،حیاتی نخواهد بود، سوخت و سازی در بدن جانوران و گیاهان انجام نخواهد گرفت و ... . همه تحولات مادی در جامعه به شیمی وابسته است. اگر واکنشهای شیمیایی نباشند هیچ گونه تولیدی رخ نمی دهد، هیچ فعالیت اقتصادی وجود نخواهد داشت و هیچ ماده ای نخواهد بود که ساخت و سازی انجام گیرد.
مجموعه آنچه بیان شد نشانگر اهمیت شیمی و فرآیندهای آن در جامعه است. فعالیتهای عمده جامعه از جمله: کاربرد نفت، گاز، پتروشیمی، لاستیک، پلاستیک، صنایع غذایی، صنایع نساجی، دارویی، کشاورزی و... همگی شیمیایی هستند. افرادی که در جهان در ارتباط با علم شیمی کار می کنند بدون شک بیشتر از تمام علوم دیگر هستند.
توانایی‌های لازم :
"شیمی؛ یعنی حفظ کردن صدها فرمول، عدد و رقم" بسیاری از دانش‌آموزان چنین تصوری نسبت به شیمی دارند. زیرا حجم مطالب کتاب شیمی دبیرستانی زیاد و فرصت تدریس محدود است و به ناچار دبیران و محصلان به جای تحلیل و استدلال مفاهیم به سوی مسائل ذهنی و حفظی کشیده می‌شوند در حالی که شیمی تلفیقی از مهارت‌های ذهنی و استدلالی است و اگر کسی بخواهد در این رشته موفق گردد، باید در هر دو زمینه توانمند باشد و حتی می‌توان گفت که قدرت استدلال بیش از قدرت حافظه در این رشته اهمیت دارد. دانشجوی شیمی لازم است در دروس ریاضی، شیمی و فیزیک قوی باشد و رشته شیمی را دوست بدارد، یعنی از مطالعه درس شیمی لذت ببرد و خسته نشود. گفتنی است که رشته شیمی از بین داوطلبان گروه ریاضی و فنی و علوم تجربی دانشجو می‌پذیرد. البته برخی از دانشگاهها و مراکز آموزش عالی فقط از گروه آزمایشی علوم‌تجربی دانشجو می‌پذیرند.
فارغ التحصیلان این دوره می توانند مسوولیت زمینه های مختلف از جمله موارد زیر را عهده دار باشند:
1- طرح، نظارت و اجرای طرحهای تحقیقاتی کوچک و بزرگ شیمیایی در سطوح مختلف کاربردی و علمی محض، در دانشگاهها، کارخانجات و مراکز تحقیقاتی، به منظور ارتقای کمی و کیفی محصولات مورد نیاز جامعه.
2- مسوولیت و ارائه خدمات در آزمایشگاههای کنترل کیفی، پیگیری و ارائه معیارهای استاندارد به منظور افزایش کمیت و کیفیت محصولات تولیدی و همچنین مواد مصرفی کارخانه ها و صنایع.
3- ارائه خدمات آموزشی در سطح دانشگاهها، دبیرستانها و موسسات آموزشی.
4- ارائه طرحهای پژوهشی به منظور استفاده از منابع اولیه ارزنده موجود در جامعه در جهت افزایش بهره وری از آنها و جلوگیری از صادرات بی رویه مواد اولیه ارزشمند و تبدیل آنها به محصولات واسطه ای که ارزش اقتصادی بالاتری دارند.
5- ارائه خدمات در کارخانجات پتروشیمی، پلاستیک، لاستیک، رنگ و رزین، الیاف، صنایع غذایی، صنایع دارویی، بهداشتی و شوینده ها.
6- آمادگی برای ادامه تحصیلات در مقاطع بالاتر برای تأمین کادر علمی دانشگاهها و سایر مراکز علمی.
7- کمک به توسعه صنایع دستی که در سطح گسترده ای در جامعه پراکنده هستند؛ از جمله ساخت رنگهای بهتر و متنوع تر، بخصوص استفاده از رنگهای طبیعی موجود در صنعت فرش.
8- استفاده از گیاهان دارویی فراوانی که در مملکت موجودند، به منظور استخراج و شناسایی موارد کاربرد این گیاهان به کمک متخصصان داروساز.
موقعیت شغلی در ایران :
تعدادی از فارغ‌التحصیلان شیمی جذب صنایع شیمیایی مختلف مثل صنایع رنگ سازی، چرم سازی، پتروشیمی، مواد غذایی، لوازم بهداشتی و آرایشی می‌شوند و در بخش آزمایشگاههای کنترل کیفیت محصولات شیمیایی یا واحد تولید آنها کار می‌کنند. هر کارخانه‌ای که دایر شود، در بخش کنترل کیفیت کالاهای ساخته شده نیاز به یک شیمیست دارد. همچنین در تمام صنایع احتیاج به فارغ‌التحصیلان شیمی داریم تا مواد اولیه را با توجه به استانداردهای جهانی بررسی کرده و ردّیاقبول بکنند. گفتنی است که فارغ‌التحصیلان این رشته توانایی تغییر و تبدیل بر روی مواد خام را دارند و به یاری همین توانایی، تعداد زیادی از فارغ‌التحصیلان این رشته کارگاه‌ها یا کارخانه‌های شیمیایی کوچک یا بزرگ دایر کرده و در کار خود نیز موفق بوده‌اند.