معرفی رشته
زیست فناوری یا همان بیوتکنولوژی اصطلاحی است مربوط به فناوری مهندسی ژنتیک یعنی فناوری قرن 21 ، با این همه لفظ زیست فناوری در برگیرنده فرآیندهای گسترده تری از تغییرات زیست فناوری اورگانیزم هاست که اخیرا نقش آنها در زندگی انسان بیشتر از پیش نمود پیدا کرده ا ست. بررسی فرآیند تبدیل مواد اولیه زیستی به محصولاتی همچون میوه ها و بهینه کردن آنها از مهمترین کاربردهای این علم است. با گسترش و توسعه دستاوردها و روش های جدید، صنایع زیست فناوری قدیمی نیز در حال رسیدن به افق های روشنی در این زمینه هستند که این به آنها در تولید محصولات با کیفیت تر و بیشتر کمک خواهد کرد.
زیستفناوری را در یک تعریف کلی به کارگیری اندامگان یا ارگانیسم یا فرایندهای زیستی در صنایع تولیدی یا خدماتی دانستهاند. تعریف ساده این پدیده نوین عبارت است از دانشی که کاربرد یکپارچه زیستشیمی ، میکروبشناسی و فناوریهای تولید را در سامانههای زیستی به دلیل استفادهای که در سرشت بین رشتهای علوم دارند مطالعه میکند.
در تعریف دیگر زیستفناوری را چنین تشریح کردهاند : فنونی که از موجودات زنده برای ساخت یا تغییر محصولات، ارتقا کیفی گیاهان یا حیوانات و تغییر صفات میکروارگانیسمها برای کاربردهای ویژه استفاده میکند. بیوتکنولوژی به لحاظ ویژگیهای ذاتی خود دانشی بین رشتهای است. کاربرد این گونه دانشها در مواردی است که ترکیب ایدههای حاصل در طی همکاری چند رشته به تبلور قلمرویی با نظام جدید میانجامد و زمینهها و روششناسی خاص خود را دارد و در نهایت حاصل برهمکنش بخشهای گوناگون زیستشناسی و مهندسی است. زیستفناوری در اصل هستهای مرکزی و دارای دو جزء است: یک جزء آن در پی دستیابی به بهترین کاتالیزور برای یک فرایند یا عملکرد ویژه است و جزء دیگر سامانه یا واکنشگری است که کاتالیزورها در آن عمل میکنند.
کاربرد و زیر شاخه ها
زیست فناوری در 4 زمینه کلی کاربرد دارد که این زمینه ها شامل علوم پزشکی(Red Biotechnology)، کشاورزی(Green biotechnology)، دریای(Blue Biotechnology) و صنعتی (white Biotechnology) هستند البته این زیر شاخه ها و کاربردها را به صورت دیگری نیز می توان تقسیم بندی کرد که در ذیل به آن اشاره خواهد شد:
پزشکی: کاربرد زیست فناوری در زمینة علوم پزشکی و دارویی، موضوعات بسیار گستردهای مانند ابداع روشهای کاملاً جدید برای "تشخیص مولکولی مکانیسمهای بیماریزایی و گشایش سرفصل جدیدی به نام پزشکی مولکولی"، "امکان تشخیص پیش از تولد بیماریها و پس از آن"، "ژندرمانی و کنار گذاشتن (نسبی) برخورد معلولی با بیمار و بیماری"، "تولید داروها و واکسنهای نوترکیب و جدید"، "ساخت کیتهای تشخیصی"، "ایجاد میکروارگانیسمهای دستکاری شده برای کاربردهای خاص"، "تولید پادتنهای تکدودمانی (منوکلونال)" و غیره را در بر میگیرد.
کشاورزی: رشد فزآینده جمعیت جهان و افزایش تقاضا برای مواد غذایی در دهههای اخیر موجب شد تا در زمینة علوم کشاورزی و مواد غذایی شاهد یک گذر جدی و اجتنابناپذیر از کشاورزی سنتی به کشاورزی پیشرفته و بکارگیری روشهای نوین زیست فناوری در تولید محصولات زراعی و دامی باشیم. همانگونه که میدانیم، گیاهان، اصلیترین و مهمترین منابع تجدید شونده جهان هستند که علاوه بر تأمین غذای آدمی و حیوانات، نیازهای غیرتغذیهای، شیمیایی و صنعتی هم توسط آنها مرتفع میگردد. به همین دلیل، کاربرد روشهای مهندسی ژنتیک و زیست فناوری برای افزایش کمی و کیفی محصولات از یک سو و کاهش هزینهها و زمان تولید از سوی دیگر، استفاده از این روشها در شاخههای گوناگون کشاورزی را بسیار ارزشمند کرده است.
دریایی: زیست فناوری دریایی یکی از حوزههای در حال رشد است که با کمک آن، از موجوداتی مانند ماهی، جلبک و یا باکتریها بهطور مستقیم و غیرمستقیم استفاده میشود. مهمترین فواید زیست فناوری دریایی به شرح زیر است:
1- تولید فرآوردههای جدید و اصلاحشده
2- فراهم آوردن تکنیکهای جدید جهت ردیابی، ارزیابی، ذخیره، حفاظت و مدیریت اکوسیستمهای دریایی
3- شیلات و پرورش آبزیان (Aquaculture) به صورت پایدار و مطمئن
صنعتی: به فرآیند کاربردهای صنعتی این فناوری می پردازد. مثالی در این باره طراحی یک اوگانیسم به منظور تولید یک ماده شیمیایی سودمند است. مثال دیگر استفاده از آنزیم ها به عنوان کاتالیست های صنعتی است. به طور کلی این شاخه به منظور تولید لوازم و ابزارهای پرکاربردتر و مطابق با محیط زیست بنا نهاده شده است.
دسته بندی دیگر برای شاخه های این فناوری می تواند بر اساس آنچه که در حال انجام روی این علم است باشد مثلا مهندسی بافت یعنی تولید یک بافت تحت کنترل در آید یا شرایط را برای تولید بافت مورد نظر فراهم کرد، مهندسی پروتئین که یکی از اهدافش ایجاد تغییر مطلوب در پروتئینها برای ایجاد امکان استفادهی بهتر از آنهاست، مهندسی ژنتیک که اساس آن تولید DNA نوترکیب با استفاده از کلونینگ ژن میباشد. ژن کلونینگ منجر به ایجاد روشهای سریع و کارآمد توالییابی DNA شد و در نهایت در سال 1990 با انجام پروژهی مهم توالییابی ژنوم (شامل پروژهی ژنوم انسان که در سال 2000 کامل شد) استفاده از این روشها و تکنیکها به نقطهی اوج خود رسید. اما کاربرد کلونینگ ژن فراتر از تعیین توالی DNA است. با استفاده از این تکنیک دانشمندان زیست مولکولی توانستند به مطالعهی چگونگی تنظیم ژنها بپردازند و تأثیر اختلال تنظیم ژن را در بیماریهایی نظیر سرطان دریابند. همچنین این تکنیکها در تولید انبوه پروتئینهای خاص نظیر انسولین که ترکیبات مهم در پزشکی و فرایندهای صنعتی میباشند کاربرد دارند.
خلاصه وضعیت در ایران
هرچند توجه به بیوتکنولوژی در ایران، تنها با چندین سال تاخیر نسبت به بسیاری از کشورهای جهان، در اواسط دهه 80 میلادی (60 هجری) آغازشده است، ولی اگر امکانات و منابع تخصیصیافته به بیوتکنولوژی کشور را بررسی کرده ومنصفانه قضاوت نماییم، سرآغاز توجه نسبتاً جدی به مقولة بیوتکنوژی نوین در ایران طی5سال اخیر بوده است. در دهههای اخیر که بسیاری از کشورهای جهان، مرحله ایجاد ساختار و انجام پژوهشهای بیوتکنولوژی را پشت سر گذاشته و به مقوله گسترش تولیدات صنعتی و تجاریسازی فرآوردههای بیوتکنولوژیپرداختهاند، در ایران همچنان در شروع بحث ایجاد ساختار و پژوهشهای بنیادی این فناوری هستیم.با عنایت به دستاوردها و توانمندیهای ویژه بیوتکنولوژی، بایستی در کشور ما نیز همچون سایر کشورها، توسعة بیوتکنولوژی گامی مهم در جهت رسیدن بهاستقلال و خودکفایی اقتصادی، به خصوص در بخش کشاورزی و تأمین احتیاجات جمعیت روبهرشد دانسته میشد، اما مرور فعالیتهای کشور در زمینه بیوتکنولوژی بیانگر این واقعیت است که روند رشد این فناوری در کشور بسیار کند بوده است و هنوز نتوانستهایم به نقطه مطلوب و شایسته در این زمینه دست یابیم. اگر چه ایران طی چند سال اخیرتوانسته است گامهای بلندی برای کسب دانش فنی، تهیه تجهیزات مورد نیاز این فناوری وکاهش فاصله با جهان بردارد؛ اما با توجه به سرعت بسیار بالای پیشرفت این علم، این سرمایهگذاریها به هیچ وجه کافی نبوده است. این در شرایطی است که کشور از نقاط قوت وتوانمندیهای بالقوه بسیار زیادی در این زمینه برخوردار است. وجود مراکز و موسسات تحقیقاتی معتبر و نیروی متخصص ماهر که بعضاً از فرصتهای اندک استفاده کرده ودستاوردهای پژوهشی و حتی تولیدی قابلتوجهی نیز برای کشور به ارمغان آوردهاند، ازجمله این توانمندیها میباشند.
دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی عمده در این زمینه در ایران فعالند که از آن جمله می توان به پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری، انجمن بیوتکنولوژِی ایران و موسسه تحقیقات بیوتکنولوژِی کشاورزی اشاره کرد.